Duizenden werknemers in België doen aan nachtwerk. Maar wat doet het met je lichaam en je fysieke en mentale gezondheid op lange termijn? Wij spraken met prof. Dr. An Mariman, slaapexpert aan het Universitair Ziekenhuis Gent, over de wetenschappelijke inzichten rond nacht- en ploegenarbeid. Haar standpunt is duidelijk: “Nachtwerk kan  fundamentele processen in ons lichaam verstoren en het risico op ernstige gezondheidsproblemen verhogen.”

Wat is de impact van nachtwerk op het lichaam?

“Slaap en waakzaamheid worden gereguleerd door twee fundamentele mechanismen: het homeostatische proces (zelfregulering in lichaam) en het circadiaans ritme (interne biologische klok). Ploegendienst, en nachtwerk in het bijzonder, verstoort beide regelmechanismen. De biologische klok haar ritme raakt ontregeld doordat het niet langer synchroon loopt met externe tijdssignalen. Dit leidt tot verstoringen in het slaap-waakritme en in andere fysiologische systemen.”

Hoe beïnvloedt nachtwerk ons immuunsysteem?

“Het immuunsysteem vertoont circadiaanse ritmes, met fase-afhankelijke fluctuaties in het aantal leukocyten, cytokineproductie en immuunresponsen. Melatonine speelt een modulerende rol in de immuunactiviteit en kan zowel pro-inflammatoire als anti-inflammatoire effecten hebben. Kunstlicht tijdens nachtwerk (Artificial Light At Night, ALAN) verstoort deze tijdssignalen. Dierstudies suggereren dat ALAN schadelijke effecten kan hebben op de immuunfunctie, met verhoogde vatbaarheid voor infecties en een mogelijke link met auto-immuunziekten en chronische ontstekingsprocessen.”

Wat zijn de meest voorkomende gezondheidsrisico’s op lange termijn?

Het gaat hier over een lange lijst, maar we sommen enkele op:

• Slaapstoornissen: “Werknemers ervaren vaak inslaapproblemen en gefragmenteerde slaap tijdens de daguren, wanneer het circadiaanse ritme alertheid bevordert.”
• Hart- en vaatziekten: “Ploegarbeiders hebben gemiddeld 17% meer kans op een cardiovasculair incident met bijvoorbeeld een specifiek verhoogd risico van 23% op een myocardinfarct (hartinfarct).” 
• Obesitas en diabetes: “Zelfs bij gelijke energie-inname is er een verhoogd risico op obesitas, gerelateerd aan het tijdstip van voedselinname en circadiaanse variaties (schommelingen in biologische processen over 24 uur) in energiemetabolisme.” 
• Kanker: “Hoewel het bewijs nog niet consistent is, toont een recente meta-analyse van 61 studies een positieve associatie tussen ploegendienst en kanker, met name borstkanker bij vrouwen.” 
• Mentale gezondheid: “Er is een verhoogde kans op angst, depressie en stressgevoeligheid, wat leidt tot een verminderde levenskwaliteit.” 
• Maag- en darmklachten: “Onderzoek toont aan dat ploegarbeiders vaker gastrointestinale symptomen ervaren en een verhoogd risico hebben op peptische ulcera (maagzweren).” 
• Verzwakt immuunsysteem: Zoals eerder vermeld ivm kunstlicht.
• Ongevallenrisico: “Vermoeidheid en verhoogde slaperigheid na nachtshifts verhogen het risico op ongevallen, in het bijzonder in het verkeer.”

Kan je lichaam zich op termijn aanpassen?

“Slaap en circadiaanse ritmes spelen een cruciale rol in het 24-uurs patroon van de bloeddruk, dat normaal gekenmerkt wordt door een stijging bij ontwaken, stabiliteit overdag en een daling van 10–20% tijdens de nacht. Nachtwerk verstoort dit patroon doordat werknemers ’s nachts wakker blijven en overdag slapen. Bij sommige groepen wordt de natuurlijke bloeddrukdaling tijdens slaap afgevlakt, wat geassocieerd wordt met beroertes, orgaanschade, linkerventrikelhypertrofie, nierschade en cardiovasculaire sterfte.”

Wat kunnen werknemers zelf doen om hun gezondheid en veiligheid te verbeteren?

• Zorgen voor optimale lichtblootstelling: “Verhoogde intensiteit tijdens de eerste helft van de nachtshift, bij voorkeur tussen 00:00 en 04:00 uur.”
• Korte rustpauzes of powernaps nemen: “Powernaps (10–20 minuten), mits voorzien van geschikte rustfaciliteiten.”
• Gezond eten op het werk: “Beschikbaarheid van voedzame maaltijden via bedrijfsrestaurant of catering.”
• Bewegen tijdens of na het werk: “Toegang tot fitnessfaciliteiten (bv. loopbanden, hometrainers).”
• Stress verminderen via ontspanningstechnieken: “Educatie en toepassing van relaxatie- en ademhalingstechnieken tijdens werkuren.”
• Slaaphygiëne toepassen vóór, tijdens en na de nachtdienst: 
  • Voor de eerste nachtdienst: “Slaap tot spontaan ontwaken. Vermijd cafeïne in de ochtend. Doe een middagdutje van 90 minuten tussen 14:00 en 18:00 uur.”
  • Tijdens de nachtdienst: “Blijf fysiek actief. Neem een korte nap. Gebruik cafeïne vóór de nap. Consumeer lichte maaltijden.”
  • Na afloop van de nachtdiensten: “Slaap zo snel mogelijk na de laatste shift (90–180 minuten). Ga na het ontwaken naar buiten. Vermijd dutjes in de daaropvolgende dagen. Hervat het reguliere slaapritme.”
• De slaapomgeving optimaliseren: “Donker, stil, koel. Gebruik oordopjes en oogmaskers. Handhaaf een temperatuur tussen 16–19°C.”
• Schermgebruik beperken voor het slapengaan: “Vermijd schermgebruik 90 minuten voor het slapengaan.”

“Er is een duidelijke toename in wetenschappelijke interesse rond de impact van shiftwerk op slaap, gezondheid en welzijn. Onderzoek wijst steeds vaker op de mogelijke negatieve gevolgen van onregelmatige werkuren, zoals slaapstoornissen, verhoogde stressniveaus en chronische gezondheidsproblemen. Toch blijft de structurele financiering van onderzoek naar shiftwerk beperkt, wat de vertaalslag naar praktijkgerichte aanbevelingen en beleidsmaatregelen bemoeilijkt.”

Wat zijn de termen?

Homeostatische proces

Het homeostatische proces houdt in dat tijdens waakzaamheid slaapdruk wordt opgebouwd, wat essentieel is voor het bereiken van kwalitatieve slaap.

Circadiaanse ritmes

Dit zijn biologische processen die een cyclus van ongeveer 24 uur volgen. Denk aan je slaap-waakritme, lichaamstemperatuur, hormoonproductie, enz. Je immuunsysteem werkt ook volgens zo’n ritme: het is op bepaalde momenten van de dag actiever dan op andere.

Leukocyten

Leukocyten zijn witte bloedcellen. Ze vormen een belangrijk onderdeel van je immuunsysteem en helpen je lichaam te verdedigen tegen infecties, virussen en andere indringers. Hun aantal varieert gedurende de dag, afhankelijk van je biologische klok.

Cytokineproductie

Cytokines zijn signaalstoffen die door cellen van het immuunsysteem worden geproduceerd. Ze regelen ontstekingsreacties en communicatie tussen immuuncellen. De productie van cytokines fluctueert ook volgens het circadiaans ritme.

Immuunresponsen

Dit verwijst naar de reactie van je immuunsysteem op een bedreiging, zoals een virus of bacterie. Hoe krachtig en snel je lichaam reageert, hangt af van het moment van de dag — dus ook dat is circadiaans beïnvloed.

Melatonine

Melatonine is een hormoon dat je lichaam aanmaakt, vooral 's avonds, als reactie op duisternis. Het helpt je biologische klok te regelen en bevordert slaap. Maar melatonine doet meer dan dat — het beïnvloedt ook je immuunsysteem.

Modulerende rol in immuunactiviteit

Dat betekent dat melatonine het immuunsysteem kan aansturen of bijsturen. Het werkt als een soort regelaar: soms stimuleert het,  soms remt het ons immuunsysteem af — afhankelijk van wat je lichaam nodig heeft.

Pro-inflammatoire effecten

Pro-inflammatoir betekent ontstekingsbevorderend. Melatonine kan het immuunsysteem activeren om ontstekingen op gang te brengen, bijvoorbeeld als er een infectie is die bestreden moet worden.

Anti-inflammatoire effecten

Anti-inflammatoir betekent ontstekingsremmend. Melatonine kan ook helpen om ontstekingen af te remmen, bijvoorbeeld om schade aan gezond weefsel te voorkomen of chronische ontsteking te beperken.